Αδριάνειο Υδραγωγείο της Αθήνας
Το Αδριάνειο Υδραγωγείο της Αθήνας κατασκευάστηκε το 140 μ.Χ. και είναι το μοναδικό Ρωμαϊκό Υδραγωγείο για το είδος και το μήκος του, που κατασκευάστηκε στην Ευρώπη και ακόμα μεταφέρει νερό. Έχει μήκος 20 χλμ με αφετηρία τις παρυφές της Πάρνηθας και κατάληξή τις δύο Δεξαμενές (κατ. 1870) στη πλατεία Δεξαμενής στο Κολωνάκι. Η χάραξη του ακολουθεί την πιο ήπια από πλευράς υψομετρικών μεταβολών διαδρομή σύνδεσης των δύο αυτών τόπων. Το νερό του προέρχεται από υδρομάστευση του υπόγειου υδροφόρου αλλά και από τα ρέματα που το υδραγωγείο συναντά στη διαδρομή του. Το υδραγωγείο συνδέει γειτονιές των δήμων Αχαρνών, Μεταμόρφωσης, Ηρακλείου, Χαλανδρίου, Αμαρουσίου, Φιλοθέης-Ψυχικού και Αθηνών. Το νερό του είναι κατάλληλο για άρδευση και άλλες χρήσεις μη πόσιμου νερού.
Στην υπόγεια σήραγγα του (ύψους π. 1,20μ – 1,60μ και πλ. 0,80μ) το νερό κυλάει με φυσική ροή χάρη στην κλίση της. Το έργο κατασκευάστηκε με διάνοιξη 465 φρεατίων (από 10μ μέχρι 42 μ. βάθος) κατά μήκος της χάραξης. Από κάθε δύο γειτονικά φρεάτια, έσκαβαν την σήραγγα ταυτόχρονα από το ένα στο άλλο μέχρι συναντήσεως. Τα φρέατα αυτά, ορατά και σήμερα, εξυπηρετούσαν και τον εξαερισμό, το φωτισμό και τον καθαρισμό της σήραγγας. Το Αδριάνειο Υδραγωγείο καθαρίστηκε και επισκευάστηκε ανά διαστήματα μεταξύ του 1870 και του 1932 οπότε και τμήματά του εντάχθηκαν στο νέο δίκτυο ύδρευσης της Αθήνας που κατασκεύασε η ΟΥΛΕΝ. Σήμερα έχει γκρεμιστεί σε διάφορα σημεία λόγω φθοράς αλλά και εξαιτίας της ανάπτυξης της πόλης από πάνω του (έργα Μετρό, Ολυμπιακά έργα κτλ) όμως εξακολουθεί να έχει νερό υδρομαστεύοντας, από κατασκευής, τους υπόγειους υδροφορείς που διαπερνά. Το υδραγωγείο αποτελεί ανενεργό μέρος του υδροδοτικού συστήματος που απέκτησε η ΕΥΔΑΠ από την εταιρία ΟΥΛΕΝ.
Το Αδριάνειο Υδραγωγείο Σήμερα
Σήμερα υπάρχουν 390 εντοπισμένα φρεάτια του υδραγωγείου. Τα 228 είναι ορατά και τα 174 από τα ορατά βρίσκονται σε δημόσιο χώρο. Προς το παρόν, το κυριολεκτικά μοναδικό στοιχείο ευρωπαϊκής πολιτιστικής κληρονομιάς, παραμένει αφανές και εν γένει αναξιοποίητο τόσο ως μνημείο όσο και ως υδάτινος πόρος κυλώντας υπογείως της πόλης των Αθηνών. Αξιοποιείται από τον Δήμο Μεταμόρφωσης που ποτίζει το 80% του δημοτικού του πρασίνου με αυτό¹.
Το υδραγωγείο διατρέχει υπογείως επτά δήμους με διαφορετικά χαρακτηριστικά: Ξεκινώντας από τις Αχαρνές, συναντώντας το Ολυμπιακό χωριό και διάφορα άλλα προάστια (του βόρειου κυρίως τομέα) και καταλήγοντας στο Κολωνάκι,το Αδριάνειο Υδραγωγείο υπονοεί πως η δημιουργία ενός δικτύου ανάμεσα σε διαφορετικούς κόσμους είναι ίσως εφικτή. Έτσι, αναδύεται μια γεμάτη προκλήσεις, αλλά συνάμα γόνιμη συνθήκη συνεργασίας και αλληλεπίδρασης ανάμεσα σε μαθητές με διαφορετικές καταβολές και καθημερινότητες.
¹Πηγή: ΕΥΔΑΠ, Γενική Διεύθυνση Συντονισμού & Υποστηρικτικών Λειτουργιών, Διεύθυνση Περιβάλλοντος, Έρευνας και Ανάπτυξης, Υπηρεσία Αξιολόγησης και Υποστήριξης Νέων Δραστηριοτήτων: Προκαταρκτική Μελέτη – Master Plan (Στα πλαίσια Πρακτικής Άσκησης φοιτητών) “Πρόταση Ανάδειξης Αδριάνειου Υδραγωγείου”, Αθήνα, Σεπτέμβρης 2019
Το Κανάτ (Qanat) του Παλέρμο (900 μ.Χ.)
Το Κανάτ (Qanat) είναι ένα θαυμαστό υπόγειο μηχανικό έργο. Το όνομα αυτό, όπως και πολλά άλλα στη Σικελία, προέρχεται από την περίοδο της Αραβικής κυριαρχίας στην περιοχή και σημαίνει “κανάλι”. Το όνομα αναφερόταν στο σύστημα υπόγειων υδραγωγείων (μήκους 10 χλμ) που κατασκευάστηκε κατά την Αραβική περίοδο, για την άντληση του νερού στην επιφάνεια. Οι στοές αυτές έχουν διατηρηθεί μέσα στους αιώνες και χρονολογούνται την περίοδο που διήρκησε από την Αραβική κυριαρχία μέχρι τους Νορμανδούς, οι οποίοι έμαθαν τη σχετική τεχνική από τους προκατόχους τους².
Στην περίπτωση του Qanat του Παλέρμο, η διαδικασία κατασκευής βασίστηκε στην εμπλοκή των muqanni. Επρόκειτο για εξειδικευμένους εργάτες που ανέλαβαν το ρόλο της εύρεσης υδάτινων πόρων και κατασκευής της υδραυλικής υποδομής, προσαρμόζοντας το μηχανικό σχέδιο στις εδαφικές “αντιξοότητες”, αξιοποιώντας την εύθρυπτη βραχώδη μορφολογία³.
Πριν από χίλια χρόνια, το Παλέρμο ήταν μία από τις πιο πυκνοκατοικημένες πόλεις της Ευρώπης. Ωστόσο, χωρίς κανένα φόβο πιθανής έλλειψης νερού, χάρη στο Qanat που συγκέντρωνε υδάτινους πόρους από τους πρόποδες του Conca d’ Oro (τη Χρυσή Κοιλάδα –ή Χρυσό Κοχύλι– κοντά στο Παλέρμο, η οποία στο παρελθόν ήταν γνωστή για τον τεράστιο αριθμό λεμονιών που φύτρωναν στο έδαφος της – εξού και το όνομα Χρυσή)4. Συγκεκριμένα, το Qanat μετέφερε νερό στο κέντρο της πόλης χάρη στη συμβολή της ελάχιστης “υψομετρικής διαφοράς”: τα πηγάδια, τα οποία μπορούσαν να αντλούν το νερό από τα βάθη του εδάφους με ευκολία και μικρό ενεργειακό κόστος.
Σύμφωνα με το γεωλόγο Pietro Todaro – έναν από τους σημαντικότερους ειδικούς σχετικά με το Qanat του Παλέρμο- κάποιες από τις υπόγειες υδάτινες ροές συναντώνται κοντά ή κάτω από τα σπίτια της αριστοκρατίας.
Έτσι, χάρη στην παρουσία τρεχούμενου νερού, η αριστοκρατία μπορούσε να απολαμβάνει πιο χαμηλές θερμοκρασίες κατά τη διάρκεια των μακράς διάρκειας θερμών καλοκαιρινών ημερών5.
Αυτό το αχανές δίκτυο στενών υπόγειων τούνελ βρίσκεται κυρίως κάτω από την περιοχή του Calatafimi Street. Στο παρελθόν, η περιοχή αυτή φιλοξενούσε ένα εντυπωσιακό συγκρότημα κήπων, κελαριστών βρυσών και εξωτικών φυτών. Εκείνη την περίοδο και ειδικότερα κατά τη διάρκεια των Σικελικών καλοκαιριών, απαιτούνταν μεγάλες ποσότητες νερού για τη συντήρηση των φυτών6 (δυστυχώς, σήμερα, όλες αυτές οι πολύ όμορφες εξωτερικές εγκαταστάσεις έχουν δώσει τη θέση τους σε μη επαρκώς διατηρημένη και άναρχη δόμηση).
Το Qanat Σήμερα
Στις μέρες μας, το Qanat έχει προφανώς χάσει τις λειτουργίες του παρελθόντος – ωστόσο, από μηχανικής σκοπιάς παραμένει ένα εξαιρετικά εντυπωσιακό έργο. Τοπικοί, κρατικοί, αλλά και διεθνείς οργανισμοί -στο πλαίσιο διαφόρων προγραμμάτων τους – διοργανώνουν συχνά ξεναγήσεις στο Qanat. Για παράδειγμα, το Fondazione UNESCO Sicilia (το Σικελικό παράρτημα της UNESCO) έχει διοργανώσει ξεναγήσεις στο πλαίσιο του προγράμματος #SeptemberUNESCO7. Επιπλέον, εθνικοί και τοπικοί οργανισμοί, παθιασμένοι με την ιστορία του Qanat, τείνουν να προτείνουν σχετικές επισκέψεις στους κατοίκους της περιοχής.
Τα σχολεία του Παλέρμο έχουν δείξει ενδιαφέρον για συμμετοχή στο πρόγραμμα, μιας και το Qanat αποτελεί μια ευρέως γνωστή αρχαία υδάτινη διαδρομή της πόλης. Δυστυχώς, τα τμήματα που βρίσκονται στο κέντρο του Παλέρμο (και όπου εντοπίζονται ενδιαφερόμενα σχολεία) δεν είναι πια προσβάσιμα. Ωστόσο, τα σχολεία και η ευρύτερη κοινότητα της περιοχής ενδιαφέροντος διατηρούν υψηλό ενδιαφέρον και περιέργεια σχετικά με αυτό το αρχαίο αριστούργημα.
²We are Palermo, “Qanats of Palermo,” We are Palermo, https://wearepalermo.com/news/qanats-palermo/.
³DiscoverItaly Alitalia, “Underground Palermo: what to do in Palermo,” DiscoverItaly Alitalia, https://discoveritaly.alitalia.com/en/us/destinations/palermo/what-to-do-in-palermo-secret-pearls.
4Pizzuto Antinoro, Massimo. Gli Arabi in Sicilia e il modello irriguo della Conca d’Oro Palermo. CIP – Biblioteca centrale della Regione siciliana, 2002
5Pietro Todaro, “Sistemi d’acqua tradizionali siciliani: qanat, ingruttati e pozzi allaccianti nella Piana di Palermo,” Geologia dell’ambiente, n. 4 (2014), https://www.researchgate.net/publication/268807059_Sistemi_d’acqua_tradizionali_siciliani_qanat_ingruttati_e_pozzi_allaccianti_nella_Piana_di_Palermo.
6We are Palermo, “Qanats of Palermo,” We are Palermo, https://wearepalermo.com/news/qanats-palermo/.
7Official website of the Municipality of Palermo, “Settembre Unesco per conoscere i siti dell’arabo normanno. Dal 14 al 29 settembre a Palermo,” Official website of the Municipality of Palermo, https://www.comune.palermo.it/noticext.php?cat=1&id=24583.
Οι Εσωτερικές Πλωτές Οδοί του Delfshaven
Για εμάς στην Ολλανδία, το νερό φέρνει τόσα πολλά θετικά και αρνητικά πράγματα μαζί – σημαίνει από τη μία πλημμύρες και μια διαρκή μάχη για επιβίωση, αλλά σημαίνει και πατινάζ στον πάγο, τραγούδια υπό βροχή, ιστιοπλοϊα, πόσιμο νερό από τη βρύση και, φυσικά, διαχείριση νερού.
Το ένα τέταρτο της χώρας βρίσκεται κάτω από το Amsterdam Ordnance Datum (μέσο επίπεδο της θάλασσας), ενώ περίπου το 30% είναι ευαίσθητο σε πλημμύρες από ποταμούς. Το Ντέλφσαβεν (Delfshaven) –η περιοχή ενδιαφέροντος- βρίσκεται περίπου 8 μέτρα κάτω από το επίπεδο της θάλασσας.
Το Delfshaven βρίσκεται στη δυτική όχθη του ποταμού Nieuwe Maas, στο Ρότερνταμ και αναπτύχθηκε γύρω από το λιμάνι της πόλης του Ντελφτ. Το Ντελφτ δε βρισκόταν στις όχθες κάποιου σημαντικού ποταμού και, έτσι, το 1389 ο δούκας του Aelbrecht van Beieren
αποφάσισε να δώσει στο Ντελφτ ελεύθερη πρόσβαση στον ποταμό Maas, κατασκευάζοντας ένα κανάλι, το Delfshavense Schie, και ένα λιμάνι, σε απόσταση περίπου 10 χλμ προς τα νότια της πόλης. Η υποδομή αυτή ονομάστηκε Delfshaven (“Λιμάνι του Delft”). Το λιμάνι έγινε ένα από τα σημαντικότερα σημεία εμπορίου, μεταφορτώσεων, αλίευσης ρέγγας και ναυπηγικής.
Κατά τα μισά του 16ου αιώνα, το Delfshaven εξελίχθηκε σε μια εύπορη πόλη με 1000 κατοίκους χάρη στο εμπόριο της ρέγγας και της φάλαινας. Επιπλέον, ήταν το λιμάνι εμπορίου μπαχαρικών και μπλε πορσελάνης του Ντελφτ την περίοδο της Ολλανδικής Εταιρείας Ανατολικών Ινδιών (Vereenigde Oostindische Compagnie: VOC). Το 1672 χτίστηκε μια μεγάλη θαλάσσια αποθήκη που ανήκε στη VOC, όμως, όταν πια κατά το το τέλος της εποχής της VOC, το λιμάνι δεν ήταν πια σε καλή κατάσταση, το Delfshaven ζήτησε να προσαρτηθεί στην πόλη του Ρότερνταμ. Το λιμάνι έπαιξε επίσης σημαντικό ρόλο για τους Πίλγκριμ ή “Πατέρες Προσκυνητές” (Pilgrim Fathers)- μια ομάδα Άγγλων Πουριτανών που εγκατέλειψαν τη χώρα τους υπό την πίεση του βασιλιά της Αγγλίας James I και αναζήτησαν καταφύγιο εντός και γύρω από το Ολλανδικό Leiden.
Αργότερα κατά τον 18ο αιώνα, σημειώθηκε άνοδος στη βιομηχανία τζιν (jenever) και έτσι κατασκευάστηκαν μερικοί μύλοι εντός και γύρω από το Delfshaven. Το λιμάνι και το χωριό άρχισαν σιγά σιγά να περιστοιχίζονται από πολλές γειτονιές κατοικίας της πόλης του Ρότερνταμ και έτσι, έχασαν μερικώς τη σύνδεση τους με το ποτάμι.
Τόσο η επέκταση του Westzeedijk (της σημαντικότερης υποδομής προστασίας από τις πλημμύρες στο Ρότερνταμ), αλλά και μια σιδηροδρομική κατασκευή έχουν κλείσει την περιοχή του παλιού Delfshaven από την έξοδο του Maas. Στις αρχές της δεκαετίας του 1930, τα παλιά λιμάνια έχασαν εντελώς τη ναυτική τους λειτουργία εξαιτίας της εκτροπής της υδάτινης σύνδεσης ανάμεσα στο κανάλι Delfshavense Schie και τον ποταμό Maas διαμέσου του παραποτάμιου νέου Coolhaven και των δεξαμενών ανύψωσης του Park (Park locks) (1926-1931). Κατόπιν απώλειας της λειτουργίας του πίσω μέρους του λιμανιού και με τη μετατόπιση του λιμανιού του Ρότερνταμ προς το Europoort, η ψυχή ενός ζωντανού λιμένα, γεμάτου -μέχρι πρότινος- με ναυτιλιακές δραστηριότητες, είχε πια για πάντα χαθεί.
Το Delfshaven επιβίωσε από πολλές μάχες και πολέμους. Κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, το μεγαλύτερο τμήμα της περιοχής κατόρθωσε να μείνει ανέπαφο, σε αντίθεση με τα περισσότερα ιστορικά κτήρια στο Ρότερνταμ. Μετά τον πόλεμο, η πόλη ήταν έτοιμη για μια νέα αρχή. Για την “Ανασυγκρότηση” (Wederopbouw) (1940-1960) πολλά από τα εναπομείναντα κτίρια έπρεπε να “κάνουν χώρο” για την ανάδυση μιας νέας, Μοντερνιστικής πόλης. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ‘60, το Ιστορικό Delfshaven ανακηρύχθηκε διατηρητέα περιοχή.
Το Delfshaven σήμερα
Στις μέρες μας, το Delfshaven έχει περισσότερους από 75,000 κατοίκους, σε περισσότερες από οκτώ γειτονιές. Το λιμάνι είναι μια περιοχή που οι τουρίστες της πόλης επισκέπτονται συχνά, ενώ είναι γεμάτο με μαγαζιά με αντίκες και διακοσμητικά, καφετέριες και εστιατόρια. Κατά τη διάρκεια των κρύων Ολλανδικών χειμερινών περιόδων, όταν το κανάλι παγώνει, είναι συχνά εφικτό το πατινάζ – αν και εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής, σχεδόν ποτέ πια οι χειμώνες μας δεν είναι τόσο κρύοι. Στη γειτονιά μπορεί κανείς επίσης να βρει πολλούς οργανισμούς που σχετίζονται με την τοπική κληρονομιά, όπως και ξεναγήσεις, ενώ κατά τη διάρκεια του 2020 θα λάβουν χώρα ένα μεγάλο φεστιβάλ και πολλές άλλες δράσεις, για τον εορτασμό των 400 ετών ιστορίας του Pelgrimskerk.
Το σύνολο των υδάτινων διαδρομών και τα εμπλεκόμενα συνεργαζόμενα σχολεία συνθέτουν ένα ενδιαφέρον σύστημα επιπέδων – που άπτονται του φυσικού, του αστικού, του κοινωνικού, αλλά και του ζητήματος της κληρονομιάς. Οι υδάτινες διαδρομές μας συνδέουν με την Ιστορία, πηγαίνοντας μας πίσω για περισσότερα από 400 χρόνια αστικής ανάπτυξης, ενώ συνδέουν-στο τώρα- το τμήμα που περιλαμβάνει τα σχολεία του ποταμού Nieuwe Maas. Τα σχολεία της ευρύτερης περιοχής είναι όλα πολύ διαφορετικά μεταξύ τους όσον αφορά στο επίπεδο εκπαίδευσης, την προσέγγιση και την “κουλτούρα” τους.
8Krnwtr, ‘Hoogtekaart van Nederland’, https://www.krnwtr.nl/hoogtekaart-van-nederland/
9Stadsarchief Rotterdam, ‘Delfshaven’, https://stadsarchief.rotterdam.nl/apps/stadsarchief.nl/regio/rotterdam/delfshaven/index.xml
10Vers Beton, ‘Benut de historische rijkdom van delfshaven’, https://versbeton.nl/2018/08/benut-de-historische-rijkdom-van-delfshaven/
11Erfgoed Leiden, ‘Schatkamer: Pelgrim Archives’, https://www.erfgoedleiden.nl/schatkamer/380-pilgrim-archives
12Bospolder Tussen Dijken, Rapportage Historisch Delfshaven-Schans Watergeusgebied, http://bospoldertussendijken.nl/wp-content/uploads/2018/04/180409-rapportage-Historisch-Delfshaven-SchansWatergeusgebiedcompressed.pdf
13Idem